رایة الهدی

4. زن برای رسانه‌ یا رسانه برای زن

 

در فرهنگ‌های حاکم بر رسانه‌های تصویری، مواجهه با «زن رسانه‌ای» هستیم که بیشتر مبتنی بر جاذبه‌های جنسی و استفاده ابزاری از زنان در آن جریان دارد. یک الگو رسانه‌ای ثابت و مشخصی برای از تصویر جنسیتی زنان در رسانه درست شده است و بیش از آنکه رسانه در نمایشگر تمام ابعاد زن به ویژه وجوه انسانی و نه جنسیتی او باشد. زن در خدمت رسانه برای جذابیت و جذب مخاطب بیشتر شده است. این الگو زن رسانه‌ای تبدیل به عادت و هنجار در بین مخاطبین شده است. رهبری در جایی تعبیر می‌کنند، به زن از روی عادت و اینکه حالا مد روز شده است پرداخت می‌شود و نه اینکه با نگاهی فارق از کلیشه‌های موجود درباره زن به خصوص در حوزه رسانه به سراغ مسئله زنان رفته شود.

 

برای خروج از الگوها و کلیشه‌های زن رسانه‌ای ؛ پرداختن به موضوع زنان به شیوه غیر‌مستقیم و مستمر می‌ باشد. برای گسترش فرهنگ اسلامی لازم به مستقیم گویی و شعاری بیان کردن نمی باشد بلکه با تکرار هنرمندانه می‌توان باعث «ایجاد عادت» و تغییر الگوی رفتاری شد. متاسفانه یکی از راهکارهای غلط تبلیغی که در چند سال گذشته به ویژه در امور زنان انجام شده است، برخوردهای مستقیم و نوعاً سلبی می‌باشد، به طور مثال در امر پوشش زنان بجای آنکه به طور غیرمستقیم با الگو‌سازی‌های مناسب امر به معروف کنیم. بیشتر نهی از منکر داشته‌ایم و با برخوردهای قهری بیشتر نقش بازدارندگی متولیان فرهنگی ما انجام داده‎اند.

 

بدون شک در نگاه دینی ما امر به معروف مقدم بر نهی از منکر کردن است. اما اولیت این دو را در کارهای تبلغی خود جابجا کرده‌ایم و مهم‌تر از همه آنکه ارزش‌های متعالی اسلام را با بی‌هنری و برخوردهای شعاری و کلیشه ای ارائه داده ایم.چند سریال یا فیلم تلوزیونی را می توانیم نام ببریم که در این راستا حرف های هنرمندانه ای با غالب های جدید و بدور از شعار زدگی مطالب خود را بیان کرده اند؟. گویی فراموش کرده‌ایم که امام خمینی(ره) فرموده‌اند: هر ایده و اندیشه و انقلابی که در غالب هنر نگنجد، ماندنی نخواهد بود. حتی اگر بر روی مسئله حجاب کار هنری و کار زیبای تبلیغی صورت نگیرد، مؤثر نخواهد بود.

 

ایجاد عادت خیلى نقش دارد. مطبوعاتى که درصددند محتواى عمیق فرهنگى را -چنین چیزى فرض کنیم- تغییر دهند، یا آن را دچار جهتگیری‌هاى نادرستى کنند، از جمله کارهایى که مى‌توانند انجام دهند، این است که ذائقة ذهنى مردم را به سمت دیگرى از مطالب پیش ببرند. فیلم‌هاى فارسى، یا مطبوعات فارسى سعى کنند که با مطرح کردن چهره و صورت زن در شکل‌هاى جاذبه‌دار براى مردان، فیلم خودشان را مورد رغبت عده‌اى قرار دهند. این بتدریج تبدیل به یک عادت مى‌شود؛ یعنى به مرور طورى خواهد شد که چنانچه این تصویر -این عکس- در این فیلم نباشد، دیگر مطلوب واقع نخواهد شد! در حالى که اول، این‌طور نبود و بتدریج این‌گونه شد! ( گفت و شنود به مناسبت میلاد حضرت فاطمة زهرا (سلام‌الله‌علیها) 18/07/1377)

 

حضرت آقا برای اسلامی شدن رسانه لزوم بیان امری را به طور مستقیم لازم نمی‌داند و بالعکس ممکن است با نابلدی و بی‌هنری که عوامل سازنده دارا می‌باشند، تبدیل به ضد خود شود. متاسفانه امروزه در برنامه‌های تلوزیون شاهد هستیم برای اینکه مثلا دختری را باحجاب و شخصیت محبوب نشان دهند، با آرایش‌های کذایی و بازیگرانی که خیلی مانوس و همراه فرهنگ حیا و حجاب نیستند، استفاده می‌شوند. این همان فرهنگ زن رسانه‌ای می‌باشد که بر ذهن‌ها حاکمیت دارد و نه رسانه‌ای که برای نشان دادن درست زن باشد.

 

به طور کلی، نباید از شعائر دینی به گونه‌ای ناشیانه استفاده شود، کاملا متضاد عمل کند. مثلا در ماه مبارک رمضان سریال‌ها پر می‌شود از نماز، دعا و مسجد، اما عید نوروز پر می‌شود از خوش گذارنی‌ها و بیهودگی‌های کاملا سکولار. به نظر نگارنده فرق بسیار بین این دو مدل سریال نمی‌باشد. چرا که در دسته اول سریال‌ها نیز به حدی سخیف، مستقیم و شعاری مسائل دینی به تصویر کشیده می‌شود،که نتیجه‌ای جز روزمره شدن این مفاهیم ندارد و مسائل دینی صرفاً مستمسکی برای سرگرمی شده‌اند و دغدغه فیلمساز بیان ارزش‌های اسلامی نیست، بلکه با استفادة ابزاری از المان‌های دینی روند داستانی خود را پیش می‌برد و با تقلیل‌گرایی که در مدیوم سینما و تلوزیون اتفاق می‌افتد، امور قدسی و معنوی، کاملا جنبه سکولار و عرفی کردن مفاهیم دینی پیدا می‌کنند.

 

گاهى در فیلم‌ها نقش‌هاى استطرادى یا حاشیه‌اى تأثیرات خیلى زیادى مى‌بخشد و مثلاً در یک مجموعة تلویزیونى، یک زنِ داراى شخصیّتِ جذّاب و مثبت، حجاب خود را رعایت مى‌کند و مراقب حجاب خود است. این یک نقش فرعى و حاشیه‌اى است؛ اما خیلى تأثیر مى‌گذارد. یا یک شخصیّت جذّاب در فیلم در جاى حسّاسى مى‌رود نمازش را بخواند.

 

بنده نمى‌گویم حتماً نماز، رکوع و سجود نشان داده شود. گاهى نقش‌هاى تصنّعى نشان داده مى‌شود که نماز مى‌گزارد و «سبحان ربى‌الاعلى‌« را غلط مى‌خواند؛ بلد نیست و درست نمى‌خواند. بنده اینها را نمى‌گویم؛ اما همین‌قدر معلوم مى‌شود که مى‌رود نماز بخواند و آستینش را بالا مى‌زند که برود وضو بگیرد. چنین نقش‌هاى استطرادى و حاشیه‌اى گاهى در نوجوان و جوان یک عالم تأثیر مى‌گذارد. از این قبیل هزاران مورد هست. در فیلم‌هاى ما، کأنّه یک سکولاریزمِ عملى و نوعى دین‌زدایى وجود دارد!. (دیدار با مدیران صدا و سیما 15/11/81)

 

مطالعات جدید نشان می‌دهد در فیلم‌های هالیوود نوع بازنمایی تصویری که از مردان و زنان انجام می‌شود در الگو‌سازی و تغییر ذائقه مردم تاثیر به سزایی دارد. نتایج تحقیقات «موسسه مطالعات جنسیت و کودکان در رسانه‌ها» در آمریکا نشان می‌دهد که در رسانه‌های تصویری آمریکایی هنگام نمایش شخصیت‌های مؤنث، این کارکترها بسیار سکسی ارائه می‌شوند. هنگامی که زنان در فیلم‌های ردة کودکان ظاهر می‌شوند، با احتمال بیشتری از خود رفتارهای محرک نشان می‌دهند، اغوا می‌شوند یا اقدامات رمانتیک از خود بروز می‌دهند.

 

زنان در این آثار به گونه‌ای اغواگرایانه، سه برابر مردان، بدن‌های موزون و متناسب دارند و بدین ترتیب الگوی یک بدن کشیده، لاغر و ترکه‌ای را از اولین سال‌های عمر به کودکان ما تحمیل می‌کنند. (به نقل از مقاله بدن رسانه‌ای / دکتر عبدالله بیچرانلو/ سوره مهر شماره 58و58) همین الگو سازی ذهنی در فضای رسانه ای ایران نیز به گونه ای دیگر انجام می شود. وقتی نقش های پست و از لحاظ حقوق شهروندی و انسانی در پایین سطح ممکن را همیشه زنانی با ویژگی های دینی و سنتی بازی می کنند و نقش های موفق و نمونه برای زنان موفق را زنانی با ویژگی های مدرن و غربی ایفا می کنند، نا خود آگاه در ذهنیت مخاطب زن سنتی همراه با درد، رنج، سختی، مصائب معرفی می شود و زن مدرن قرین با موفقیت، خوشبختی و الگویی برای شبیه او شدن می شود و این همان ایجاد عادت کردن به شیوه غیر مستقیم و مستمر می باشد که بیشترین تاثیرگذاری در مخاطب را نیز به همراه دارد.

 

 

 

5. زن مصیب زده و زن مرد شده

 

یکی از موضعات جنجالی روز زنان به ویژه با گرایشهای فمینیستی سده اخیر ، بحث حقوق زنان می باشد. به واقع باید قبول کرد در تاریخ بشری همواره ظلم و نابرابری در برابر زن ها وجود داشته است و بعضی از ادیان و مکاتب انحرافی نیز باعث دامن زدن به این موضوع شده اند.حقوق و احکام اسلامی در جهت رفع این مشکلات بوده است. اما اتفاق بسیار ناخوشایند اتفاقی در سالهای گذشته ، جریاناتی بوده است که با داعیه داری از حقوق زنان ، مشکلات را نیز بیشتر کرده اند.

 

برابری شان انسانی زن و مرد در اسلام یک اصل ثابت می باشد. بر خلاف ادیان و فرهنگ های دیگر که همواره به زن جنس درجه دو یا طفیلی و در خدمت و وابسته بودن به مردان تعریف می شود، اما در اسلام چنین فرهنگی وجود ندارد. البته این تساوی شان انسانی به معنای نادیده گرفتن یا انکار تفاوت ها و تمایزهای روانشناختی و جسمانی زن و مرد نمی باشد.

 

زن در دنیای امروز در حال نابود شدن است و برای رسیدن به حقوق از دست رفته و پایمال شده خوب در حال نزدیک شدن به الگوهای مردانه می باشد. در موضوعات حقوقی با موج های مختلف فمنیستی ، به جای آنکه به دنبال مطالبه حقوقی با توجه به ویژگیهای خاص جسمانی و روانی زنان باشند و به تفاوت و تمایزهای زن و مرد به حقوقی دست پیدا کنند که به معنای واقعی نجات دهنده وضع زنان باشد ، به دنبال حقوقی هستند که برای مردان وجود دارد. در تمامی گرایشهای احقاق حقوق زنان ، مطلوب و دستاورد نهایی برابر شدن با حقوق مردان با همان اشکال و روشهای حقوقی مردانه می باشد. حال آنکه زن هرگز نخواهد توانست با توجه به ویژگیهای روانی و جسمانی متفاوتی که نسبت به مردان دارد ، با همان الگوهای مردانه به حقوق خود برسد و این باعث تشدید بحران های روابط زن و مرد خواهد شد.

 

در جریان فکری اخیر جهان معقوله فمنیسم به ویژه در رسانه از ابعاد گسترده ای برخوردار بوده است و صدا وسیمای جمهوری اسلامی هم از این موج فکری بی نصیب نبوده است و از گذشته تا به امروز سریال و فیلم های متعددی را پخش کرده است. سریال قدیمی پدر سالار که با ورود یک عروس تازه وارد ، همه رسم و رسومات گذشته را بر هم می زند و وضعی جدید را ایجاد می کند تا سریال پزشک دهکده یا پرستاران که چند سالی است از تلوزیون پخش می شود که در این سریال ها می توان رگه های فمینیسم را به وضوح مشاهده کرد .سریال هایی که در آن زن ها از جامعه مردسالار دچار مشکلات و سختیهایی شده اند که منجر به از بین رفتن حقوق آنها شده است و حالا شخصیتها با تلاش و پشتکار خود که معمولا در خارج فضای خانوادگی مرسوم بدون تکیه دادن به مردی ، با چهرهای کاملا مثبت ، مهربان و اجتماعی حق خود را پس می گیرند.

 

جریان فمنیسم اسلامی به تبع گرایشات فمنیستی که در دنیای امروز رواج پیدا کرده است ، محصول برخی روشنفکران داخلی و خارجی دانست . فمنیسم اسلامی با توجه به اینکه می داند ارزشهای دینی و اسلامی در جوامع مسلمان ریشه و پایداری بسیار قوی دارد و به راحتی نمی توان این ارزشها را نادیده و یا کنار گذاشت و نمی توان با لحن ضد دینی مردم را به سمت دستاورد های مدرنیته سوق بدهند از ترکیب مباحث غربی با تفکرات اسلامی این جریان راه اندازی کرده اند.اصلی ترین ویژگیهای را که میتوان برای فمنیسم اسلامی در تلوزیون مشخص کرد عبارتند از :

 

 

 

بی توجهی زنان بر حقوق مردان ،تاکید بر تساوی مطلق حقوق زن و مرد، بی توجهی به نقش زنانه و مردانه ، فعالیتهای هیجان انگیز و خطرناک زنان ، ریاست زنان در مشاغل حساس و خطر ناک ، زشت پنداری کارهای خانه داری و بچه بزرگ کردن و غذا درست کردن، تاکید بر اشتغال زنان به صورت رسمی ، تبلیغ تساوی و مشابهت زن و مرد در توانایی کارکردی ، رعایت صرف پوشش ظاهری و غفلت از حیا و عفاف به عنوان باطن و روح حجاب ، داشتن در آمد مالی مستقل زن از مرد

 

در مورد مسأله‌ى زن نیز دو عیب اساسى در برنامه‌هاى گذشته‌ى صدا و سیما وجود داشت: یکى این‌که ارزش حجاب از بین رفته بود. از این بزرگتر، آن بود که نقشهاى پست کننده به زن داده مى‌شد. در عیب اول، یک ارزش زیر سؤال مى‌رفته و پایمال مى‌شده که آن، ارزش حجاب بوده است؛ اما در عیب دوم، گاهى همه‌ى ارزشهاى بشرى که براى زن مورد نظر مى‌باشد، زیر سؤال مى‌رفته است. چنانچه داستان عاشقانه‌یى نقل مى‌شده، داستانى بوده است که زن در آن‌جا بالاخره همان نقش صهیونیست‌پسند و استکبارپسند خودش را دارا بوده است و غالباً و قاعدتاً در چهره‌ى یک مادر، یک همسر خوب و یک انسان کارآمد ارایه نمى‌شده است.

 

باید این دو عیب برداشته شود. ما بایستى زن را، هم باحجاب نشان بدهیم، هم سرشار از ارزشهایى که اسلام و انقلاب براى او در نظر گرفته است؛ یعنى نجابت و عفت زن. مهمترین مسأله، آن گوهر عفت زن، آن عضو اصلى و رکن اساسى خانواده بودن، آن عضو اصلى و رکن اساسى فعالیتهاى جامعه بودن، آن تأثیر زن در رشد جامعه و رشد مردان، آن تأثیر زن در واقعیتهاى گذشته‌ى ما - از قبیل انقلاب و جنگ و غیره - است. (دیدار:اعضای شورای سیاستگذاری صداوسیما14/12/1369)

 

جدول زیر حضور زن را در فیلم های قبل از انقلاب نمایش می دهد. در 610 فیلم سالهای 48 تا 57 یعنی دوران آزدای ! و بی حجابی زن، نقش های انسانی یعنی دانشجو ، محصل، مالک، مدیر و معلم 26 عدد و حضور زن در نقش های رقاصی و خواننده ، فاحشه ، شاغل در کاباره ، 76 عدد است.

 

شغل زنان در فیلم های قبل از انقلاب در ایران تعداد فیلم ها

 

خانه دار 55

 

دانشجو و محصل 4

 

رقاصه و خواننده 52

 

فاحشه 22

 

هنرمند و نویسنده 8

 

شاغل در کاباره 10

 

کارگر و مشاغل همردیف 16

 

بیکاره 15

 

مالک و مدیر 7

 

کارمند 4

 

پرستار 5

 

معلم 6

 

غیره 19

 

(کتاب حریم ریحانه / ص 117 /کاری از کانون تحقیقات کاربردی خیبر)

 

متاسفانه در سالهای بعد از انقلاب طبق پژوهشهای انجام شده ، هنوز کاراکترهای عقب مانده در تلویزیون چادری‌اند.(برای مطالعه بیشتر رک به پایان نامه کارشناسی ارشد بررسی عفاف و حجاب در پر بیننده ترین فیلم ها،محسن شاکری نژاد،کتابخانه دانشکده صدا و سیما تهران). زنان مصیب زده و پر از مشکلات در تلوزیون جمهوری اسلامی ایران دارای صفات و یژگی هایی هستند که مبتنی بر ویژگی ها و صفات دینی می باشند. شاید مقایسه سریال ستایش و سریال کره ایی جواهری در قصر یا دونگ یی شاهد بر این مدعا باشد ، که در سریال های ایرانی مدام با شخصیت چادری مواجه هستیم که پر از مشکلات ، مصائب ، سر افکندگی ، درد ها و رنج هایی که از جانب مردان سنتی به آنها تحمیل می شود ، اما در سریال های کره ایی با تکیه و پررنگ کردن صبر ، استقامت ، امیدواری ، خوش بینی در فضای حسی شاد و زنی زنده و پویا را نشان می دهد که به جای آنکه دائم گریه کند ، نق بزند و از مصیبت ها گلایه کند ، در حلال تلاش و ایثار و فداکاری برای دیگران می باشد . سریال دونگ ئی به تمام معنا نشان داد پشت هر مرد موفقی ، یک زن موفق ایستاده است و سریال ستایش نشان می دهد پشت هر زن مصیب زده ای ، مرد ستمکاری ایستاده است. سوالی که مسئولین امر باید پرسید این است که چرا مدام ضعف ، کاستی و مشکلات نشان داده می شود؟

 

راهکار اصلی در این خصوص پرداخت نقش زن و مرد به عنوان مکمل و نه رقیب هم در جامعه با توجه به تواناییها و ویژگیهای متمایز همدیگر باشیم. اینکه نقشی را که یک مرد باید بازی کند به زنی بدهیم و نقشی را که بهتر است زنی بازی کند به مرد بدهیم نه تنها باعث احقاق حقوق زنان نخواهد شد بلکه برعکس باعث از هم پاشیدگی خانواده و تشدید مشکلات زنان نیز خواهد شد . یکی از اصلی ترین مشکلات فیلم های فمینیستی ایران مثل کارهای خانم تهمینه میلانی این است که زنان را از دنیای زنانه خود خارج می کند و در یک فضای غیر دراماتیک به مبارزه و انتقام جویی علیه جامع مرد سالار برای کسب حقوق از دست رفته خود آماده می کند .

 

سیاستگذارى، باید ناظر به این چیزها باشد. البته این حرف، مخصوص سیاستگذارى نیست؛ مجری‌ها هم باید توجه کنند. این کارها باید در رادیو و تلویزیون انجام بشود؛ ولى نمى‌شود! این، مسؤولیت من و شماست. هر روز که مى‌گذرد، باید یک قدم به اینها نزدیک‌تر بشویم. (دیدار: اعضای شورای سیاستگذاری صداوسیما 14/12/1369)