رایة الهدی

به گزارش گروه دفاع و امنیت مشرق، پس از تثبیت هواپیماها به عنوان یک وسیله جنگی شناسایی آنها برای طرف مقابل به دغدغه ای جدی تبدیل شد که راه حل های مختلفی برای حاصل شدن مقصود بوجود آمد. استفاده از شبکه دیده بان های زمینی و هوایی و سامانه هایی برای تشدید صدای منتشر شده از هواپیما از جمله این راه ها بود.

سیر تکامل رادار از حدود سال 1860 آغاز شده و در اواسط دهه 1930 اولین نسل رادارها متولد شدند. رادار از کلمات Radio Detection and Ranging گرفته شده که نيروي دريايي آمريکا در سال 1941 آن را پيشنهاد داد و بیش از 70 کشور این نامگذاری را ‌پذيرفتند. اين اصطلاح به معناي کشف و فاصله يابي راديويي است. اولین رادار کامل توسط «سر رابرت واتسون وات» ساخته شد که حدود 320 کیلومتر(200 مایل) برد داشته و با امواج FH کار می کرده است. با وقوع جنگ دوم جهانی استفاده از رادار برای کار هشدار زودهنگام رنگی جدی به خود گرفت و انگلستان موفق شد با بکارگیری زنجیره ای از رادارها سامانه پیش اخطار خود را راه اندازی کرده و علیه دسته های بمب افکن آلمانی مورد استفاده قرار دهد.

بعد از جنگ جهانی دوم و با پیشرفت صنعت الکترونیک، رادارهای بسیار بهتری ساخته شده و کم کم رادار علاوه بر اینکه در زمینه های غیرنظامی مانند هواشناسی و ترافیک هوایی جایی برای خود دست و پا می کرد، به عضو اصلی سامانه دفاع هوایی کشورهای جهان نیز تبدیل شد.

رادار با امواج الکترومغناطيسي يعني برآيندي از امواج الکتريکي و مغناطيسي کار مي‌کند. فرستنده رادار موج الکترومغناطيسي را توسط يک آنتن در فضا پخش مي‌کند. به محض اينکه اين امواج به يک شيء متحرک يا ثابت برخورد کنند به جايي که از آن پخش شده‌اند بازگشت می یابند. طبيعتاً اين امواج با از دست دادن انرژی خود در فرایند انتسار، ضعيف شده‌اند از اینرو توسط گيرنده رادار پس از دريافت، تقويت شده و بعد از این مرحله در يک نشانگر يا همان اسکوپ رادار نشان داده مي‌شوند.

برای تشخیص ثابت یا متحرک بودن اجسام تشخیص داده شده فرایندي فني به نام MTI وجود دارد که مثلاً اگر سرعت يک هدف از 100 کيلومتر بر ساعت کمتر بود اين هدف را حذف و بالاتر از آن را به عنوان هدف متحرک نشان دهد. اين سامانه در حقيقت فيلتر نشان‌دهنده اهداف متحرک از ثابت است.

در رادارهاي امروزي، باندهاي فرکانسي HF ،VHF ،UHF ،L Band ،S Band ،C ، X ، K و باندهاي ميلي‌متري به کار مي رود. رادارهای فرکانس‌ پايين کشف بسيار مناسب و تفکيک پذيري نسبتاً خوبي دارند. تفکيک پذيري به اين معنی است که اگر به عنوان مثال دو هدف که در فواصل يکسان و زاويه يکسان قرار دارند وجود داشته باشد رادار بتواند اين دو را تفکيک کرده و يک هدف را نشان ندهد. به طور کلی در فرکانس‌هاي پايين، ضعف نسبی تفکيک پذيري وجود داشته، ولي در رادارهای فرکانس‌هاي بالا کشف خوب و تفکيک پذيري بسيار عالي چه تفکيک پذيري زاويه اي و چه تفکيک پذيري فاصله اي وجود دارد.

رادارهاي VHF از باند فرکانسی پايين، کشف فوق‌العاه، تفکيک پذيري نسبتاً خوب و مقاومت بالا در برابر اقدامات متقابل الکترونیکی یا ECM برخوردار هستند و رادارهاي UHF از باند فرکانس بالا، کشف خوب، تفکيک پذيري بسيار بالا و مقاومت مناسب در برابر ECM دشمن با استفاده از فيلترهاي گوناگون برخوردارند.

رادارها ازنظر کاربرد به چند دسته کلي تقسيم مي شوند. اول، رادارهايي که با امواج پيوسته کار مي‌کنند و به آنها Continuous Wave Radar گفته مي‌شود که اين رادارها امواج را به صورت باريک و مدادي منتشر کرده و بيشتر براي رادارهاي ردياب يا موشک‌ها استفاده مي‌شوند. نوع دوم، رادارهاي پالسي يا پالس داپلر است که براي کشف اولیه و جستجوي اهداف از آنها استفاده مي‌شود. از انواع ديگر رادار، رادارهاي ارتفاع ياب، رادارهاي تعقيب هدف يا Tracking Radar و رادارهاي شناسايي يا ثانويه است که رادارهاي شناسايي بر خلاف ساير رادارهاي موجود از امواج راديويي استفاده مي‌کنند نه از امواج الکترو مغناطيس و به همين دليل برد آنها بسيار زيادتر از برد رادارهاي پالسي و موج پیوسته(CW) است.

در اینجا لازم است به دسته بندی دیگری برای رادارها نیز اشاره کنیم. رادارهاي فعال يا همان Active سامانه‌هاي راداري هستند که در فضا موج منتشر مي‌کنند و اين موج‌ها بعد از برخورد به هدف بازتاب یافته، دريافت و تجزيه و تحليل مي‌شوند. نوع دیگر رادارها بدون اينکه انتشار موج داشته باشند امواج ساطع شده از رادارهاي دیگر از جمله رادارهای دشمن مخصوصآً در مرزها را دريافت و تجزیه و تحلیل کرده و بر اساس آن هدفیابی می کنند که اين سامانه ها Passive هستند، يعني هيچ انتشاري ندارند ولي همه انتشارات را مي‌گيرند.

وظیفه تثبیت شده پدافند هوایی در زمینه رصد دشمن در قالب كشف، شناسایی و اعلام خبر به یگان های عمل كننده مختلف تعریف می شود. بدین ترتیب در صورت ورود دشمن به فضای خودی یگان های مربوطه که شامل هواپیماهای رهگیر و سامانه های دفاع هوایی هستند واکنش لازم را به موقع نشان می دهند.

بنابراین لازم است چشمان تیزبین پدافند هوایی که همان رادارها هستند بتوانند تا عمق سرزمین های اطراف کشور را دیده، به دقت بررسی نمایند و اهداف را در همان عمق کشف نمایند. در راهبرد آغاز دفاع در خاک دشمن بجز برد سامانه ها، دقت آنها نیز بسیار مهم است حتی مهمتر از کمیت سلاح ها. کشورمان نیز امروزه راهبرد دفاع در عمق را در دستور کار خود قرار داده و ضمن لحاظ کردن آن در طراحی تجهیزات بومی، در بازسازی و ارتقاء سامانه های موجود نیز بر مبنای این امر قرار دارد.

به گزارش مشرق، عمده رادارهاي فعلي موجود در کشورمان بيشتر از باند UHF استفاده مي‌کنند. البته بهترين وضعيت استفاده ترکیبی از رادارهاي UHF، VHFو HF است تا هيچ هدفي چه در سطح مقطع بالا و چه در سطح مقطع پايين پنهان نماند.

در ايران رادار از سال 1336 وارد چرخه پدافند هوايي شد. در آن زمان آموزشگاه رادار در تيپ تعليمات تشکيل شده و کارکنان آن به انگلستان اعزام گردیدند. پس از آن اولين رادارهاي متحرک به نام Type 13 و Type 14 ساخت کشور انگلستان در پادگان دوشان تپه استقرار يافتند و در سال 1341 رادارهاي انگليسي Hydra در تبريز و بابلسر نصب شده و تيپ 70 مستقل دفاع هوايي شکل گرفت. در سال 1345 رادار انگليسي مارکوني در مشهد نصب شد. در واقع برای اینکه مناطق جنوبی شوروی تحت نظارت قرار گیرد، انگلیسی ها رادارهای خود را در مناطق شمالی ایران نصب کردند.

از سال 1346 آمريکا نیز در زمره تأمین کنندگان تجهیزات راداری ایران در آمد و نخستين رادار FPS-100 در دهلران و همدان مستقر شد. در سال 1348 استقرار رادار انگليسي مارکوني در شهرآباد انجام شد که آخرين رادار انگليسي بکارگرفته شده در ايران محسوب مي‌شود. به دليل کوهستاني بودن ايران و برای پوشش نقاط کور راداري در سال 1350 رادارهاي تاکتيکي و متحرک GPS-11 به عنوان پوشش هوايي وارد ايران شد. در آن سال همچنين رادار FPS-100 در جاسک، کيش، بوشهر و بندرعباس و تنها رادار دفاع هوايي (ADSR) در کرج، گنو و بهبهان نصب شد.

در سال 1350 بعد از ورود اين رادارهاي آمريکايي و انگليسي به ايران، تيپ 70 مستقل دفاع هوايي جاي خود را به فرماندهي پدافند هوايي داد. در سال های بعد تا وقوع انقلاب اسلامی و حتی در دوره جنگ تحمیلی 8 ساله عراق علیه کشورمان خرید رادار جدید صورت نگرفت که همین امر مقدمات تلاش برای ساخت رادار در داخل کشور را رقم زد.

بدین ترتیب تا سال 1373 که رادار چيني JY-14 که ديجيتالي بود و براي تکميل فرماندهي و کنترل نوين با درايت شهيد ستاري وارد کشور شد از همان سامانه های راداری قدیمی استفاده می شد. این رادار که آنتنی با انتشارات جانبی کم دارد در باند 1.5 تا 2.1 گیگاهرتز کار می کند و برای جستجو و هدفیابی کاربرد دارد. برد آن در حدود 320 کیلومتر و بیشینه ارتفاع قابل پوشش آن 23هزار تا 25 هزار متر است و می توند تا 100 هدف را تشخیص دهد.

خطای این رادار در تشخیص ارتفاع هدف 400 متر در برد 200 کیلومتری و خطای آن در تشخیص فاصله هدف 90 متر است. متوسط زمان بین دو خرابی(MTTB) این رادار بیش از 4150 ساعت(بیش از 170 روز) و متوسط زمان برای تعمیر(MTTR) ایراد بروز یافته در یک بخش کمتر از 30 دقیقه است که قابلیت اطمینان بالایی محسوب می شود. توانایی های JY-14 در حذف کلاتر ناشی از عوارض زمینی و کارکرد در محیط آلوده به جنگ الکترونیک نیز در حد بالایی است.

 

ورود این رادار و تفاوت های عملکردی آن با نمونه های موجود متخصصان کشور را به اين تصمیم رساند که بايد حتماً راداري ديجيتالي و ساخت داخل فراهم شود. این امر در نهایت به ساخت رادار ملی با برد 450 کیلومتر در سال 1377 منجر شد که مراحل طراحی و ساخت آن تماماً توسط نیروهای داخلی به انجام رسید. پیش از این کار بزرگ، فرستنده ها، گیرنده ها و برخی از اجزای سامانه های راداری موجود توسط متخصصان تعمیر و در صورت عدم وجود قطعات لازم در اثر تحریم ها، با طراحی آن بخش به صورت بومی، قطعه یا بخش(ماژول) ساخت ایران روی سامانه موجود نصب می شد.


 

در واقع هر چند كه در دهه 50 انواع رادارهاي انگليسي و آمرکایی، توپ‌هاي روسي و سامانه‌هاي هوايي انگليسي، آمریکایی و سوئيسي و بعد از جنگ نيز سامانه‌هاي روسي و چيني وارد كشور شد اما تنها راه به كارگيري اين سامانه‌ها نگهداري و تعمير آنها با توانمندی های بومی بود. این اقدامات بود که توانایی ساخت یک رادار کامل را نشان می داد که در عمل با ساخت رادار ملی اثبات شد. در بخش بعدی گزارش مشخصات کلی این رادار را معرفی می کنیم.