رایة الهدی

آیت الله محسن فقیهی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم  در گفت گو با «حوزه» فعالیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و توصیه های اخلاقی و عرفانی امام حسن عسکری (ع) به شیعیان را تشریح کرد.

امام حسن عسکری(ع)، در طول دوران امامت شش ساله خود با سه خلیفه عباسی (المعتز، المهتدی و المعتمد) هم عصر بود و از سخت ترین دوران حیات آن امام معصوم (ع)و شیعیان به حساب می آمد. خلفای عباسی از هرگونه اعمال فشار و محدودیت نسبت ‏به ‏امامان دریغ نمی کردند و این فشارها در عصر امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و خصوصا امام حسن عسکری(ع) در سامراء به اوج خود رسید.

فشار و اختناق بر امام حسن عسکری(ع) فوق العاده شدید بود. حکومت عباسی به قدری از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام نگران بودند تا جایی که امام(ره) را وادار کردند هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود. و به همین مقدار هم بسنده نکردند، بلکه «معتز» امام را زندانی کرد و حتی به سعید حاجب‏، دستور داد که امام را به طرف کوفه ببرد و در راه او را به قتل برساند. اما به فضل الهی خود او به قتل رسید. پس از او «مهتدی‏» نیز امام را حبس کرد و تصمیم به قتل حضرت داشت که خداوند مهلت نداد و او هم به قتل رسید. اما امام عسکری(ع)، با وجود همه این فشارها، کنترلها و مراقبت های بی وقفه حکومت عباسی فعالیت های سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی چشم گیری انجام دادند که به صورت خلاصه عرض می کنم:

الف- در دفاع از آیین اسلام و پاسخ به شبهات مخالفان، و در تبیین و ترویج اسلام ناب خدمات بزرگی انجام دادند.گرچه امام(ع) همیشه در فشار و خفقان بود، اما شاگردانی تربیت کردند که هر کدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات نقش مؤثری داشتند.

شیخ طوسی، شاگردان حضرت را بیش از صد نفر ثبت کرده است  که در میان آنان چهره‏های برجسته ای مانند: ابو هاشم داود بن قاسم جعفری، ابو عمرو عثمان بن سعید عمری، احمد بن اسحاق اشعری قمی، علی بن جعفر، عبد الله بن جعفر حمیری و محمد بن حسن صفار به چشم می‏خورند.

ب- با تعیین نمایندگان ‏و اعزام پیک ها و ارسال پیامها، یک شبکه ارتباطی مهمی با شیعیان مناطق مختلف  ایجاد کردند.

ج- علی رغم تمامی کنترل ها و مراقبتهای شدید، هیچ  وقت دست از فعالیتهای سری سیاسی، حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان، تقویت رجال سیاسی و عناصر مهم شیعه در برابر مشکلات بر نداشتند.

چرا امام  حسن عسکری(ع) نظام وکالتی را تاسیس کردند؟

نظام وکالت به قبل از دوران امامت امام عسکری(ع) باز می گردد. در حقیقت از زمانی که روابط امامان معصوم(ع) با مردم  توسط دستگاه حکومتی  مورد کنترل قرار گرفت و آن  بزرگواران را زندانی کردند، روش نوین ارتباط وکالتی و نمایندگی توسط امامان معصوم(ع) ایجاد شد.

پس از شهادت امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) نیز نظام وکالتی را همچنان ادامه داد، اما با توجه به گسترش و پراکندگی شیعیان در شهرهای گوناگونی مانند،کوفه، مدائن، یمن، بغداد، ری، آذربایجان، نیشابور، قم، سامرا، بصره و گرگان، امام(ع) برای حفظ شیعیان این مناطق، شبکه ارتباطی قویتری ایجاد کرد؛ زیرا گستردگی و پراکندگی مراکز تجمعِ شیعیان، ایجاب می کرد تا با یک سازمان ارتباطی منطقی، شیعیان را با حوزه امامت پیوند دهد و از این رهگذر، آنان را از نظر دینی و سیاسی رهبری کنند، لذا نمایندگانی، از چهره های درخشان و شخصیت های برجسته شیعه را در بلاد مختلف  منصوب کرد تا اینکه توانست از این طریق با شیعیان ارتباط منظم و دقیقی برقرار کند؛ از جمله این نمایندگان: ابراهیم بن عبده، نماینده امام در نیشابور و احمدبن اسحاق بن عبدالله قمی اشعری در قم بودند.

البته امامان معصوم(ع) با ایجاد نظام وکالتی، اهداف والایی چون؛ حراست از نظام تشیع، گسترش آموزه های شیعه در قالب کلام و حدیث، دفع افکار انحرافی از بین شیعیان، ایجاد آمادگی در جامعه شیعی برای آغاز غیبت صغری، وصول واجبات مالی شیعیان و رساندن آنها به امامان معصوم(ع) را دنبال می کردند که بسیاری از این اهداف در غیر نظام وکالت قابل دست یابی نبود.

روش های تبلیغی امام حسن عسكري(ع) باتوجه به خفقان حاکم

وظیفه اصلی و خطیر تمام امامان شیعه(ع)، رهبری و هدایت امت پیامبر(ص) است. البته شرایط و مقتضیات زمان هر امامی، می تواند با امام دیگر متفاوت باشد. لذا امام حسن عسکری(ع) با توجه به كنترل بي‌وقفة حكومت و جوّ خفقان آن زمان، فعاليت‌هاي سياسي، فرهنگي، اجتماعي و علمي خود را بسيار هوشيارانه و با تدابير امنيتي خاص انجام مي‌دادند.

ازمهم ‌ترین فعالیت‌های علمی و تبلیغی امام حسن عسکری(ع): شبهه‌زدایی و تربيت شاگردانی بود که هر یک سهم عظیمی در گسترش معارف ناب تشیع و رفع شبهات داشتند.

و از ديگر شیوه‌های مهم در سیرة تبلیغی امام عسکری(ع): بیان و احیای سنّت‌های متروک، مبارزه با گروه‌های منحرف و جریان‌های فکری كژانديش، تشویق نويسندگان و صاحبان فكر و قلم بود، مثلا وقتی يونس آل‌يقطين كتاب «يوم و ليله» را نگاشت، امام عسكري(ع) از مؤلفش قدرداني نمود و ‌فرمود: خداوند در برابر هر حرف آن، نوري در قيامت به او عطا مي‌كند. بر اثر همين تشويق‌هاي امام بود كه 16 تن از شاگردان حضرت دست به تاليف برده و 118 عنوان كتاب را به ثمر نشاندند. براي نمونه، علي‌‌بن‌حسن فضال، 36 كتاب، محمّدبن‌حسن صفار، 35 كتاب، عبدالله‌بن‌جعفر حميري، 19 كتاب، احمد‌بن‌ابراهيم، 7 كتاب و هارون‌بن‌مسلم، 6 كتاب براي پيروان امام به يادگار گذاشتند.

برخورد امام حسن عسکری(ع) با فرقه های کلامی و مکاتب انحرافی

امام حسن عسکری(ع)، در عصری زندگی می کرد که گروه های مختلفی از غُلات، صوفیه و ثنویه، بسیار فعال بودند به نحوی که هرکدام به اندازۀ خود، انحرافی عظیم، در دین ایجاد می کردند؛ به حدی که برخی از شیعیان، در امامت امام حسن عسکری(ع) دچار تردید شدند، تا آنجا که امام(ع) فرموند: «مَا مُنِيَ أَحَدٌ مِنْ آبَائِي بِمِثْلِ مَا مُنِيتُ بِهِ مِنْ شَكِّ هَذِهِ الْعِصَابَةِ فِيَّ فَإِنْ كَانَ هَذَا الْأَمْرُ أَمْراً اعْتَقَدْتُمُوهُ وَ دِنْتُمْ بِهِ إِلَى وَقْتٍ ثُمَّ يَنْقَطِعُ فَلِلشَّكِّ مَوْضِعٌ وَ إِنْ كَانَ مُتَّصِلًا مَا اتَّصَلَتْ أُمُورُ اللَّهِ فَمَا مَعْنَى هَذَا الشَّك ؛ هیچ یک از پدرانم، آن گونه که من گرفتار تردیدِ گروهی ازشیعیان خود شدم، مورد تردید واقع نشدند. اگر این موضوع امامت که شما به آن معتقد و پایبندید موقت و منقطع بود، جای شک و تردید داشت، و اگر امامت امری پیوسته و مستمر است که چنین است و تا زمانی که امور الهی جریان دارد پا برجاست، دیگر این شک و تردید چه معنایی دارد؟.

 از این رو حضرت، برای عبور از این بحران و برخورد با این گونه انحرافات برنامه های منسجمی مانند، تلاش های وسیع علمی، پرورش شاگردان، معرفی جانشین، توجیه و راهنمایی بزرگان، روشنگری و افشاگری را، در جهت مبارزه با غلات، صوفیان و ثنویه در رأس کارهای خود قرار دادند.

مثلاً: وقتی متوجه شد که اسحاق کندی در عراق، کتابی درباره تناقضات قرآن نوشته و درباره قرآن شبهه ایجاد کرده، به بعضی از شاگردان او، فرمودند: آیا در میان شما فرد فاضلی نیست که پاسخ کندی را بدهد؟ یکی گفت: او استاد ماست، ما چگونه به او انتقاد کنیم؟ امام فرمودند: اگر من نکته ای به تو بگویم، به اسحاق کندی منتقل می کنی؟ گفت: آری، آن گاه امام، دلایلی در ردّ شبهه افکنی های اسحاق به شاگرد او آموخت و حتی شیوه بحث و برخورد با او را هم بیان کرد. وقتی اسحاق آن حرف ها را شنید، به اشتباه خود پی برد و تمام نوشته ها را سوزاند.

به هر حال، امام نیز بنا به وظیفه خویش، به شبهه زدایی و تبیین عقاید حق و راستین می پرداختند. و با ازبین بردن ترديد، ذهن مسلمانان را به سوي حقيقت رهنمون مي ساخت و مي كوشيد با جلوگيري از فرقه سازي و يا گسترش آن، وحدت را درميان مسلمانان حفظ و تقويت كنند. و با حفظ اصول اساسي دين (توحيد، نبوت، معاد و قرآن و كعبه) هیچوقت به مطالب و مسائل اختلافي و جزيي دامن نمی زدند. و با درايت خود توانست امت را به ويژه شيعيان را به صورت جمعي حفظ كند و روز به روز برقدرت و شمار آنان بيفزايد.

بهترین توصیه اخلاقی و عرفانی امام حسن عسکری(ع) برای شیعیان

وصاياي و رهنمودهاي امام عسكري (ع) به شيعيان، تماما ضامن رشد و تكامل و پيشرفت  همه بشریت است، برای نمونه متن کامل یک نمونه وصایای امام حسن عسکری(ع) که به ابن بابویه قمی (پدر شیخ صدوق) مرقوم داشته اند و درمناقب ابن شهر آشوب ذکر شده است را عرض می کنم .

بسم الله الرحمن الرحيم

 حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانيان است، و عاقبت نيك براي پرهيزكاران مي باشد، و بهشت براي يكتا پرستان، و آتش دوزخ براي منكران است، و عدواني جز بر ستگمران نيست، و معبودي جز خداي يكتا وجود ندارد، كه برترين آفريدگار است، درود بر بهترين خلقش محمد(ص) و عترت پاكش.

اما بعد اوصيک يا شَيخيِ و مْعًتَمُدي و فَقيهي اَبُالْحُسُنِ عُليِ بًنِ الحْسًينِ قُمي…؛ سفارش مي كنم تو را اي شيخ و مورد اعتماد و فقيه من، ابوالحسن، علي بن الحسين قمي، خداوند تو را بر آنچه مورد خشنودي او است موفق بدارد، و در پرتو رحمتش فرزندان شايسته در نسل تو قرار دهد.(سفارش مي كنم تو را) به تقوا و پرهيزكاري و برپا داري نماز و دادن زكات، زيرا نماز از كسي كه زكات نمي دهد قبول نمي شود، و تو را سفارش مي كنم به بخشيدن لغزش هاي ديگران، فرو بردن خشم هنگام غضب، صله رحم، ايثار و همكاري با برادران ديني، و كوشش در تأمين نيازهاي آن ها در هنگام سختي و آساني، تعقل و خردمندي در زمان جهل و ناداني.

دين شناسي و استواري در امور، و فراگيري قرآن و پيوند معنوي با آن، خوش اخلاقي و امر به معروف و نهي از منكر كه خداوند مي فرمايد:

"لا خَيْرَ فِي كَثِير مِنْ نَجْواهُمْ اِلا مَنْ اَمَرَ بصَدَقهٍ اَوْ مَعْروُفٍ، اَوْ اِصْلاحٍ بَيْنَ الناس؛

از بسياري از درِ گوشي(و جلسات محرمانه) آنها(منافقان و منكران) خير و سودي نيسيت، مگر كسي كه(به اين وسيله) امر به كمك به ديگران يا كار نيك يا اصلاح در ميان مردم كند، و هر كس براي خشنودي خداوند چنين كند، پاداش بزرگي به او خواهيم داد. و دوري از همه زشتي ها. و بر تو باد به نماز شب، همانا پيامبر(ص) به  حضرت علي(ع) چنين وصيت كرد:"يا عليٌ عَلَيْكَ بِصَلوهِ اللَيلِ، عَلَيْكَ بِصَلوهِ اللَيلِ و مَنْ اسْتَخَفَ بِصَلوهِ اللَيلِ فَلَيْسَ مِنا؛

اي علي بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، و كسي كه نماز شب را سبك بشمرد از ما نيست. به سفارش ما عمل كن، و آنچه را به تو امر كردم، به همه شيعيانم امر كن تا به آن عمل كنند. و بر تو باد به صبر انتظار فرج(امام مهدي(ع) همانا پيامبر(ص) فرموند: بهترين اعمال امت من، انتظار فرج است، و همواره شيعيان ما در اندوه هستند، تا پسر من آشكار گردد، همان كه پيامبر(ص) در مورد او چنين مژده داد: او سراسر زمين را همان گونه كه پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد كند، اي شيخ من! و اي مورد اعتماد من ابوالحسن! صبر كن و همه شيعيانم را به صبر و استقامت امر كن؛"اِنَ الْاَرْضَ لِلهِ يُورِثُها مِنْ عِبادِهِ، وَالْعاقِبَهُ لِلْمُتَقينَ؛ همانا سراسر زمين از آن خدا است، و آن را به هر كس بخواهد(و شايسته بداند) واگذار مي كند، و سرانجام(نيك) براي پرهيزكاران است.

و سلام بر تو و همه شيعيان ما، و رحمت و بركات خدا بر آنها، و خداي براي ما كافي و نگهبان، و مولاي نيك و ياور نيكو مي باشد.